«Οι Πρόσφυγες στη Δυτική Μακεδονία (1941-1946)», του Θανάση Καλλιανιώτη (διδ. διατριβή)

Στην ανάρτηση αυτή δίνεται πρόσβαση στη διδακτορική διατριβή του Θανάση Καλλιανιώτη, που δέν αναφέρεται γενικά στους «πρόσφυγες», αλλα στους «Πρόσφυγες», δηλ. στους πρόσφυγες της ανταλλαγής πληθυσμών που ακολούθησε τη μικρασιατική εκστρατεία.

ΑΘΑΝΑΣΙΟΣ ΚΑΛΛΙΑΝΙΩΤΗΣ: Οι Πρόσφυγες στη Δυτική Μακεδονία (1941-1946), Θεσσαλονίκη 2007 [διδ. διατριβή]. Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης, Τμήμα Ιστορίας και Αρχαιολογίας, Τομέας Νεότερης και Σύγχρονης Ιστορίας και Λαογραφίας. Εισηγητής: καθ. Ιωάννης Κολιόπουλος.

Απο τον πρόλογο (σελ. 17-9):

Προς προσφορότερη µελέτη, το θέµα χωρίστηκε ώς εξής:

α) Παρουσιάζονται και αποτιμώνται οι πηγές που χρησιμοποιήθηκαν για τη συγγραφή της παρούσας εργασίας.

β) Στην εισαγωγή χαρτογραφείται γεωγραφικά, ιδεολογικά, οικονοµικά και κοινωνικά η τοπική κοινωνία, για να γίνουν περισσότερο κατανοητά όσα ακολούθησαν µετά. Το πολιτικό τοπίο εξετάζεται κάπως ιδιαίτερα.

γ) Απο το 1941 έως τα τέλη σχεδόν του 1942 περιγράφεται η οµαλή εδραίωση των δύο ζωνών κατοχής και αντίστοιχα της Ελληνικής Πολιτείας µε µόνη σηµαίνουσα εξαίρεση την καταστροφή του Μεσόβουνου Εορδαίας απο τους Γερµανούς. Οι αρχικοί τριγµοί που είχαν προκαλέσει Βλάχοι και Σλαβοµακεδόνες, εξ αιτίας των οποίων εµφανίστηκε η παράνοµη οργάνωση των αξιωµατικών ΥΒΕ (Υπερασπισταί Βορείου Ελλάδος), ατόνησαν κι εξαφανίστηκαν.

δ) Το έτος 1943 αποτελεί µιά ιδιαίτερη περίοδο. Στις αρχές παγιώθηκε µε κέντρο την πόλη της Κοζάνης η οργάνωση Εθνική Κοινωνική Άµυνα (ΕΚΑ) των εµπόρων και των αξιωµατικών, όπως επίσης και ιδεολογικά συγγενείς της εθνικιστικές οµάδες στο Βόιο και την Καστοριά, αλλα καταβλήθηκαν αιµατηρά απο το εισαγόµενο Εθνικό Απελευθερωτικό Μέτωπο (ΕΑΜ) και τον στρατό του. Ορισµένοι Βλάχοι και Σλαβοµακεδόνες πολίτες εξοπλίστηκαν, εξ αιτίας του φόβου των ανταρτών και κάτω απο την επίνευση, σκέπη, ανοχή ή αδιαφορία των Ιταλών στα Γρεβενά, την Καστοριά, τα Κορέστια και την Πρέσπα. Στην Εορδαία η εγκατάσταση των µισθοφόρων του φιλογερµανικού «Εθελοντικού Σώµατος Γ. Πούλου» συνετέλεσε στην αύξηση του τοπικού αντικοµουνισµού. Χάρη στη δραστηριότητα της Βρετανικής Συµµαχικής Αποστολής (ΒΣΑ) που αργότερα ευρύνθηκε σε Συµµαχική Στρατιωτική Αποστολή (ΣΣΑ) δηµιουργήθηκε η Πανελλήνιος Απελευθερωτική Οργάνωσις (ΠΑΟ), η οποία γνώρισε την απηνή καταδίωξη του ΕΛΑΣ, όταν παραµερίστηκε απο το προσκήνιο η Ιταλία.

ε) Χωριστά εξετάζεται το 1944, έτος κατα το οποίο πολίτες των πεδινών επαρχιών Εορδαίας και Κοζάνης έλαβαν µαζικά όπλα εναντίον των ανταρτών κάτω απο τις οργανώσεις Εθνικός Ελληνικός Στρατός (ΕΕΣ) κι Εθνικοσοσιαλιστική Οργάνωσις (ΕΣΟ). Επιθέσεις του ΕΛΑΣ εναντίον των οπλισµένων χωριών κι αντεπιθέσεις των τελευταίων, κάποτε µε τη συνοδοιπορία του κατακτητή, αποκορύφωσαν τον κατοχικό Εµφύλιο Πόλεµο. Πρίν φύγουν οι Γερµανοί, οι Σλαβοµακεδόνες αντιεαµικοί ένοπλοι απορροφήθηκαν απο τον ΕΛΑΣ, όχι όµως οι Πρόσφυγες του ΕΕΣ που καταβλήθηκαν κατόπιν σκληρών µαχών και µαζικών εκτελέσεων.

στ) Κατα την περίοδο της Εαµοκρατίας παρακολουθείται η επέκταση των ανταρτών σε ολόκληρη τη ∆υτική Μακεδονία και οι συνέπειές της. Ακολούθησε έπειτα η επιτυχής επίθεση του τοπικού ΕΛΑΣ εναντίον του µακρινού Ε∆ΕΣ και η ειρήνευση µετά απο την ήττα του ΕΑΜ στην Αθήνα απο την αφιχθείσα Κυβέρνηση του Καΐρου και τις συνεπικουρούσες βρετανικές µονάδες.

ζ) Η εξέταση του χρονικού διαστήµατος απο την άνοιξη του 1945 έως τον Μάρτιο του 1946, περίοδο που ορισµένοι ονοµάζουν «Λευκή Τροµοκρατία», κλείνει το θέµα. Πρόκειται για µεταβατικό πολιτικό πέρασµα απο ένα άνωθεν επιβεβληµένο κράτος των ανταρτών σε µιά εκ των κάτωθι εκλεγµένη κυβέρνηση. Ήταν µιά αυχµηρή εποχή µέσα σε ένα κατεστραµµένο τοπίο, που υποδαύλιζε τόσο ο σκληρός αλυτρωτισµός των Σλαβοµακεδόνων, όσο και τα ορατά κατοχικά µίση ανάµεσα σε πληγέντες αντικοµουνιστές και υποστηρικτές του ΕΑΜ. Πράγµατι σε αυτές τις διαστάσεις οφείλεται η προοδευτική διολίσθηση στον κυρίως Εµφύλιο Πόλεµο.

η) Απαραίτητα κρίθηκαν, τέλος, ένα παράρτηµα (σε ξεχωριστό τόµο) µε έγγραφα, χάρτες, εικόνες και σχεδιαγράµµατα που σχετίζονται µε το κείµενο – όλα σχολιάζονται αδρώς – κι ένας ξέχωρος χάρτης της ∆υτικής Μακεδονίας.

Το παρόν πόνηµα δέν επιχειρεί να επαναλάβει όσα έχουν γραφεί για την περίοδο. Σκοπεύει µε γνώµονα τα συµβάντα στη ∆υτική Μακεδονία κι όχι µε κατασκευασµένες εκ των προτέρων φόρµες να αναιρέσει εντελώς ή εν µέρει περιοδολογικά και ερµηνευτικά σχήµατα που έχουν κατα καιρούς εκφραστεί και να προσφέρει καινούργια επαρκώς τεκµηριωµένα, όπως:

1. Να εισάγει τη θέση οτι στην εξεταζόµενη περιοχή πρώτη ξεκίνησε την αντίσταση εναντίον των κατακτητών και του διχασµού η Ελληνική Πολιτεία µε ειρηνικές µεθόδους στα Γρεβενά και τη Φλώρινα. Οµοιότροπα σχεδόν έδρασε στην αρχή και η οργάνωση ΥΒΕ, αλλα αργότερα δηµιούργησε ένοπλες οµάδες σε συνεργασία ή συµπόρευση µε την ΕΚΑ.

2. Τοποθετεί την έναρξη του Εµφυλίου Πολέµου στο έτος 1943, αντί του κλασικού 1946, αφού σκληρές συγκρούσεις και οµαδικές ή ατοµικές δολοφονίες άρχισαν να επιβαρύνουν τη σκηνή απο τον Απρίλιο ήδη του 1943.

3. Θεωρεί τον χαρακτηρισµό «Λευκή Τροµοκρατία» ώς υπερβολικό ή και ανάρµοστο, αφού την ίδια εποχή ένοπλοι Σλαβοµακεδόνες δρούσαν αιµατηρά ώς τα κράσπεδα σχεδόν των Γρεβενών και της Κοζάνης.

4. Διαχωρίζει την εξεταζόµενη περίοδο σε κατοχικό και κυρίως Εµφύλιο Πόλεµο δείχνοντας τις εµπαθείς οσµώσεις, µε τους συγγενείς των εκατοντάδων θυµάτων να ζητούν δικαίωση, ενώ οι θύτες φυγοδικούσαν εντός ή είχαν καταφύγει εκτός της χώρας.

5. Να άρει ολικώς η µερικώς εκπεφρασµένες απόψεις, οτι π.χ. οι κάτοικοι µοιράστηκαν σε «προοδευτικούς» και αντικοµουνιστές εξ αιτίας εθνοτικών ή εκπαιδευτικών παραγόντων προτείνοντας ώς καταλυτικό τον ρόλο της γεωγραφίας και της εκάστοτε επιτόπιας ισχύος.

6. Θεωρεί οτι το κράτος των ανταρτών δέ διέφερε κατα πολύ απο το πρότερο που επιδίωκε να αντικαταστήσει και πως η επιβλητικότητά του οφειλόταν σε µεγάλο βαθµό στην επίµονη πολιτική επικοινωνία (σύγχρονη και ύστερη) και στη συνεπικουρούσα (εν δυνάµει ή πραγµατική) βία των όπλων.

7. Προτείνει τη γνώµη οτι στην επιθετικότητα των ανταρτών οφείλεται η εµφάνιση των αντικοµουνιστών οπλιτών κάτω απο τη σκέπη των κατακτητών, επιθετικότητα που εντάθηκε όταν το ΕΑΜ/ΕΛΑΣ άρχισε να στενοχωρείται απο, επισιτιστικά τουλάχιστον, προβλήµατα.

8. Θεωρεί ανεπαρκώς τεκµηριωµένη την άποψη οτι όσοι αντιµάχονταν τους αντάρτες ήταν λιγότερο πατριώτες απο αυτούς που πολεµούσαν τους κατακτητές και την αντικρούει µε παραµεληµένα ή καινούργια δεδοµένα.

9. Ασφαλώς, πιστεύει οτι η πλειονότητα των κατοίκων δέν αυτενεργούσε, αλλα υποµοχλεύονταν, εν κρυπτώ ή φανερά, απο διακριτές και µή οµάδες. Τελικός στόχος της ανατροπής ήταν η κατάκτηση, η κατοχή ή η (επ)ανάληψη της νοµής της εξουσίας µε την αρωγή όλων των δυνατών µέσων όπως η πολιτική επικοινωνία ή η εµφανής βία χωρίς να ερωτούνται οι πολλοί.

10. Αναιρεί τέλος διάφορες απόψεις που απέκτησαν ισχύ αξιώµατος λόγω της συνεχούς επανάληψής τους, όπως η ισχυρή προπολεµική παρουσία της Αριστεράς, το εξαπλωµένο φάσµα της πείνας, ο πολιτισµικός οργασµός στις ανταρτοκρατούµενες περιοχές, η κρατική και ατοµική βία της ∆εξιάς το 1945.